عصارخانه شاهی

عصارخانه شاهی یک عصارخانه تاریخی در شهر اصفهان میباشد. این عصارخانه همزمان با ساخت بازار بزرگ قیصریه و مدرسه ملا عبدالله در سال ۱۲۰۱  به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شد.اصقهان از گذشته به عنوان مرکز اصلی فعالیت عصارخانه ها شناخته می شده است .منظور از عصارخانه  جایی که عصاره دانه ی گیاهی در آنجا گرفته می شده است . عصارخانه شاهی در حال حاضر در حدود ۳۸۰ مترمربع مساحت دارد اما میگویند در گذشته بیش از ۱۸۰۰ مترمربع مساحت داشته است.عصارخانه را می توان به عنوان نماد صنعتی ایران قدیم نیز دانست .

امروزه بخش‌هایی مانند شترخان، بارانداز و بخش ورودی بازرگانان از بین رفته و تنها یک تیرخانه و دو انبار تو در تو  که یک قسمت آن را گرم‌خانه می‌نمایدند، باقی مانده.

تاریخچه عصارخانه شاهی

عصارخانه شاهی اصفهان در زمان صفویان و همزمان با حکومت شاه عباس اول ساخته شد. عصارخانه تا سال ۱۳۴۰ با نیروی حیوانات کار می‌کرد اما در میان سال‌های ۱۳۴۰ الی ۱۳۴۹ برای حرکت دادن تیر بزرگ و چرخش سنگ آسیاب از موتور برق استفاده گشت. بعد از این تاریخ به دلیل صنعتی شدن فرایند روغن‌گیری عصارخانه شاهی به مدت ۳۰ سال تعطیل بود.

این عصارخانه حدود ۴۵۰ سال فعالیت داشته است از سال ۱۳۷۹ عصارخانه توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان خریداری و مرمت گشت. در سال ۹۳ به  همت شهرداری و سازمان فرهنگی و تفریحی بازگشایی شد و درکنار فعالیت موزه به عنوان مرکز مطالعات فرهنگی عامه ی اصفهان هم معرفی شد .

معماری عصارخانه شاهی

عصارخانه شاهی دارای یک طبقه به ارتفاع حدود ۱۱ متر ساخته شده و در داخل بنا سه فضای گنبدی شکل وجود دارد که سقف این بخش‌ها به سبک طاق است. بر روی سقف نورگیری‌های وجود دارد که روشنایی بنا را تامین می‌کردند. سقف گنبدی شکل هم به منظور خنک نگه‌داشتن محیط استفاده شده، زیرا دراین بخش‌ها روغن‌ها نگهداری می‌شده و محیط گرم باعث خراب شدن و یا بو گرفتن محیط می‌گردیده.

دیوارهای و سقف بنا خشتی و بدون کاربندی و قاب‌سازی و حتی پنجره هستند. فضای کلی عصارخانه شامل پنج قسمت اصلی بوده که شامل پیشخوان، بارانداز، شترخوان، گرم‌خانه وتیرخانه بوده و بخش فرعی بنا نیز شامل انبارها و ووردی‌ها بوده‌اند.

در عصارخانه چه می‌کنند؟

عصارخانه در گذشته همان کارخانه روغن‌کشی بوده است. در گذشته در عصارخانه‌های از بذرهای مانند کرچک و کنجد روغن می‌گرفتند. کلمه عصارخانه در واقع به واژه عصاره و افشرده کردن اشاره میکند.

روغن‌های که در عصارخانه‌ها تولید می‌شد، برای تامین روشنایی شهر استفاده می‌شده است. روغن تولیدی در عصارخانه شاهی که در میدان نقش جهان قرار دارد، به منظور روشنایی میدان، مساجد و دربار و گاهی برخی نقاط دیگر شهر استفاده می‌گردیده.به همین دلیل این شغل را مقدس و پر زحمت می دانستند.

 

نحوه روغن‌گیری در عصارخانه

ساختار ظاهری عصارخانه از دو قطعه سنگ بزرگ تشکیل میگشته که روی هم قرار می‌گرفتند. این دوقطعه سنگ از یک طرف با اهرامی به چهارپاهای مانند الاغ، شتر یا اسب وصل میگشته و با حرکت حیوانات به صورت دورانی، سنگ‌ بالایی حرکت می‌کرده و دانه‌های روغنی در میان دو سنگ له می‌شدند. دانه‌های روغنی از قسمت بالای سنگ متحرک در میان دو سنگ ریخته می‌شد.

به مواد به دست آمده از این فرایند «رج» میگفتند. رج را با آب مخلوط می‌کردند که خمیری به دست می‌آمد به نام گُله که گُله‌ها را نیز در مرحله بعد در سبدی به نام کوپی می‌ریختند تا به قسمت تیرخانه منتقل گردد.

کوپی از گیاهی به نام اَنترغه که در حاشیه رودخانه می‌روید، ساخته می‌شده است. تیرخانه که فضای اصلی عصارخانه بوده، در واقع عملیات روغن‌گیری نهایی در این بخش انجام می‌شده است. تیرخانه شامل دو تیر قطور بزرگ از جنس چوب چنار، قرقره، اهرام چوبی، چاهی به نام تیلوئه که کف آن نیز ناودان و خمره‌ای برای ذخیره روغن گرفته شده بوده است.

مطلب هدیه تور فارسی: pars movie