معرفی حمام شیخ بهایی
حمام شیخ بهایی یکی از حمام‌های تاریخی و منحصر‌به‌فرد ایران میباشد. این بنا از یادگارهای عصر صفوی به شمار می‌رود و به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی اصفهان شناخته میگردد. همچنین به‌دلیل راز گرم شدن، به حمام اسرارآمیز شهرت دارد.
حمام‌های ایرانی از آثار تاریخی با معماری قابل‌توجه در تمام دوره‌ها هستند. معماری حمام‌ها در دوره‌های گوناگون، متفاوت بوده است و هریک شاخصه‌های معماری همان عصر را در خود پنهان دارد. با پیشرفت جامعه به‌سمت مدرنیته، حمام‌ها حالت شخصی پیدا نمودند و دیگر حمامی در سطح روستا یا شهر ساخته نشد. امروزه حمام‌ها کارکرد اصلی خود را از دست داده و کارکردهای فرهنگی و اجتماعی مثل موزه، زورخانه و… پیدا کرده‌اند.
حمام‌های بازمانده از دوره‌های پیش به‌عنوان آثار تاریخی و ملی و جاذبه‌هایی برای گردشگری شناخته میگردند تا از طریق آن‌ها بتوان تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران را بازشناسی نمود. حمام شیخ بهایی نیز به‌دلیل داشتن شاخصه‌های خاص خود و تفاوت در آتش‌دان و مخزن از آثار معماری جالب توجه اصفهان به حساب می آید.
محل حمام شیخ بهایی
حمام شیخ بهایی در خیابان عبدالرزاق اصفهان، کوچه شیخ بهایی و حد فاصل مسجد جامع و هارونیه، در بازار کهنه میباشد. این منطقه در مرکز شهر واقع گردیده است و برای دسترسی به این محدوده می‌توانید از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی استفاده نمایید.
تاریخچه حمام شیخ بهایی
حمام شیخ بهایی مانند بسیاری دیگر از آثار ارزشمند اصفهان در دوره صفویه، با دستور شاه عباس اول و در دوره حاکمیت وی ساخته گشت. معمار این حمام شگفت‌انگیز شیخ بهایی میباشد. وی از دانشمندان بزرگ عصر صفویه به شمار می‌رود و در علوم فلسفه، منطق و ریاضیات تبحر داشت و تالیفاتی در حدود ۸۸ کتاب و رساله از وی برجای مانده. بسیاری از آثار تاریخی عصر صفوی علاوه بر این حمام، از آثار شیخ میباشند. همچنین طراحی شالوده شهر نجف‌آباد را این معمار دانشمند عصر صفوی صورت داده است.
سیستم گرمایشی حمام شیخ بهایی با تمامی حمام‌های بازمانده در تاریخ ایران متفاوت میباشد. این شاخصه منحصر‌به‌فرد حمام، سبب شده تا داستان‌ها و افسانه‌های مختلفی در مورد آن شکل گیرد. این حمام تنها با یک شعله کار می‌کرد و تمام آب مورد نیاز، فقط با استفاده از آن تک شعله گرم میگشت. این شعله امروزه خاموش شده است و برخی علت آن را خراب شدن قسمتی از حمام توسط برخی از محققان می‌دانند.
حمام شیخ بهایی در مالکیت افراد مختلفی، در حدود ۳۰ نفر بوده و هم‌اکنون مالکیت تمام آن در اختیار میراث فرهنگی اصفهان میباشد. این اثر در تاریخ ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۶۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید.
راز حمام شیخ بهایی
تاکنون تحقیقات بسیاری برای کشف معمای گرم شدن حمام شیخ بهایی انجام گردیده است. در طول این تحقیقات، سیستم سفالی لوله‌کشی زیر بنا کشف شد که حدفاصل آبریزگاه مسجد جامع و حمام واقع شده بود. این کشف منجر به تشخیص جدیدی گشت. محققان به این نتیجه رسیدند که با روش مکش طبیعی، گازهایی مانند متان و اکسیدهای گوگردی به مشعل خزینه حمام هدایت میگشت و به‌عنوان منبع گرما در مشعل می‌سوخت. البته نظریه دیگری نیز ارائه گردیده است مبنی بر اینکه این گازها را مستقیما از مواد زاید دفع شده در خود حمام جمع‌آوری می‌کردند و مورد استفاده قرار می‌دادند. تولید گاز از طریق فاضلاب که با نام بیوگاز شهرت گرفته، امروزه در کشورهای پیشرفته، در تهیه سوخت استفاده میگردد.
همچنین با توجه به موقعیت حمام شیخ بهایی در کنار عصارخانه جماله اصفهان، برخی به این نتیجه رسیدند که احتمالا سوخت حمام از طریق روغن عصارخانه تامین میگشت. اما نظریات ارائه شده در مورد تامین سوخت حمام قانع کننده نبودند. در دهه‌های اخیر تحقیقاتی روی این حمام شکل گرفت. در راستای این تحقیقات، یک مخترع از اهالی مشهد، تلاش بر شبیه‌سازی حمام نمود تا از این طریق بتواند راز آن را مشخص نماید. پس از تحقیقات، این مخترع اعلام نمود منبع آب این گرمابه از طلا میباشد و با توجه به اینکه طلا، رساناترین فلز انتقال گرما محسوب میگردد، با حرارت کم انرژی زیادی تولید و آب منبع گرم میگشت. این مخترع با شبیه‌سازی حمام، توانست دو نشان طلا از سوئیس و مسکو در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ دریافت نماید. به‌دلیل ارزشمندی طلا، این تئوری به‌طور قطعی تایید نگشت تا از سرقت احتمالی منبع جلوگیری گردد.
راز گرم شدن حمام شیخ‌بهایی تنها با یک شمع/ توقف تعمیرات حمام
اصفهان- حمام شیخ‌بهایی با راز نامکشوف خود یعنی گرم شدن منبع حمام با شمعی که همواره روشن بوده، تبلور هنر معماری و ذهن خلاق ایرانیان در طراحی بناها میباشد؛ موضوعی که سال ها ذهن دانشمندان جهان را مشغول نموده است.
شیخ بهایی از بزرگ ترین دانشمندان عصر صفوی میباشد که در علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت و مجموعه تالیفاتی که از او بر جای مانده در حدود ۸۸ کتاب و رساله میباشد.
وی که بنا بر وصیت خود در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا (ع) دفن شده، در میان عموم مردم به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده است.
معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف، ساخت ساعت آفتابی در حرم امام رضا (ع) و مهم‌تر از همه ساخت بنایی که سال ها ذهن ایرانیان و جهانیان را مشغول نمود از شاخص‌ترین اقدامات مهندسی و معماری میباشد که به شیخ‌بهایی نسبت داده‌اند.
گرمابه‌های متعدد و مختلف اصفهان خود نمادی از ذهن خلاقانه ایرانیان در معماری میباشد به گونه‌ای که در آ آن ها مکانی با سنگ مرمر خاص برای ماساژ کمر، مکان‌هایی برای استراحت، صرف غذا و نوشیدن گلاب اصفهان قابل مشاهده میباشد.
در این میان معماهای حمام شیخ بهایی از مهم‌ترین رازهای نامکشوف بناهای تاریخی میباشد به گونه‌ای که پس از گذشت سالیان سال هنوز دانشمندان نتوانسته‌اند به شکل ۱۰۰ درصدی به معمای روشن بودن همیشگی شمعی که مخزن این حمام را گرم کرده بفهمند.
معمای دیگر این حمام گرم شدن مخزن بزرگ آن با یک شمع است .
این حمام در شعاع ۱۰۰ متری جنوب گنبد نظام الملک (جنوب مسجد جامع عتیق) در محله «در دست» قرار دارد و گرچه از نظر معماری دارای ویژگی های حمام‌های دوره صفویه میباشد اما در نقل قول تاریخی از آن با عنوان حمام اسرار آمیز نام برده شده چراکه آب خزینه‌ای آن بدون مصرف انرژی مستقیم گرم میشده؛ به عبارتی سیستم گرمایی این حمام از شاهکارهای مهندسی با استفاده از قوانین فیزیک و شیمی محسوب میگردد.
همه گفته های مرتبط با رازهای حمام شیخ‌بهایی بر مبنای حدسیات‌است
در این ارتباط ناصر طاهری معاون میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار مهر، اظهار داشت: گرم شدن مخزن حمام شیخ بهایی با یک شمع و روشن بودن دائمی آن مطلبی است که در آن شکی وجود ندارد اما هنوز نمی‌توان درباره چگونگی این موضع مطلبی قطعی بیان کرد و تمام موارد بیان شده از حدسیات با توجه به شواهد پیرامونی به دست آمده است.
این احتمال وجود دارد که یک سیستم سفالینه لوله کشی زیرزمینی در حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که با روش مکش طبیعی، گازهایی مانند متان و اکسیدهای گوگردی را به خزینه حمام هدایت میشده و طبق محاسبات دقیقی که شیخ بهایی انجام داده بود و با طراحی خاص خزینه، این فاضلاب تبدیل به گاز متان شده و به عنوان منبع گرما در مشعل خزینه می‌سوخته است.
با توجه به مجاورت عصارخانه جماله با این حمام که در آن از دانه‌های گیاهی، روغن تهیه می شده است امکان دارد این سوخت منبع تهیه انرژی این شعله قرار گرفته باشد.بسیاری از بناهای اصفهان دارای معماهایی بوده که پس از مدتی کشف شده است؛ به طور مثال راز حرکت مناره‌های منار جنبان از نظر سازه‌ای اکنون برای ما مکشوف میباشد اما در ارتباط با حمام شیخ‌بهایی هنوز هیچ چیز به شکل قطعی مشخص نشده است.
کشف تنپوشه‌های سفالی و چاه‌های مرتبط در مجاورت حمام شیخ بهایی
در جریان مرمت خانه شیخ بهایی در مجاورت این بنا در کف زمین تنپوشه‌های سفالی و چاه‌های مرتبطی پیدا گشته است که نظریه نخست را در ارتباط با تامین انرژی این شعله تایید مینماید ضمن اینکه با مطالعات باستان‌شناسی در این منطقه مشخص شد که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله‌های جمع آوری فاضلاب وارد خزینه حمام میگشته است.
امروزه تولید گاز از فاضلاب با عنوان بیوگاز نامیده می‌شود که یکی از تخصص های مهندسین بهداشت و محیط زیست میباشد و در کشورهای اروپایی و آمریکا از این سیستم بعنوان بازیافت فاضلاب و تهیه سوخت استفاده میگردد ولی متاسفانه در ایران کاربرد زیادی ندارد .
دلیل خاموش شدن شمع حمام چیست؟
گرماخانه شیخ بهایی دارای دو سربینه میباشد که سربینه بزرگ متعلق به مردان و سربینه کوچک متعلق به زنان است و دارای استخر و تعدادی خزینه و آب انبار میباشد.
در ارتباط با این حمام نکته مهم این میباشد که آب دیگ‌های آن تا اواسط دوره پهلوی با شعله شمع به جوش می‌آمده است اما اکنون این سیستم کارآیی نداشته که دلایل مختلفی برای این امر ذکر گشته است.
اما یکی از مشهورترین دلایل ذکر شده برای خاموشی شعله شمع این حمام این میباشد که تعدادی از محققان خارجی در زمان صفویه و قاجار برای پی بردن به راز شمع، بخشی از سازه اصلی را تخریب و پس از آن شمع خاموش گشته است.
گفتنی میباشد ساخت حمام شیخ بهایی ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شماره ۲۰۶۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت گشته و تا ۲۰ سال پیش همچنان این بنا به عنوان حمام استفاده میگشته است.