معرفی مسجد جامع اصفهان
قدیمی‌ترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جامع یا مسجد جمعه نام برد. سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی میباشد؛ اما تعمیرات و الحاقات آن به دوران بعد، به‌خصوص عصر صفویان مربوط است. گرچه در کاوش‌های باستان‌شناسی آثاری متعلق به دوران آل‌بویه و قرن سوم هجری کشف شده‌اند. در همین کاوش‌ها آثاری از دوران قبل از اسلام هم به پیدا شده است.
بخش‌های مختلف مسجد جامع اصفهان که در آخرین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو به فهرست جهانی افزوده شده و نزدیک به دوهزار سال شکل گرفته و طی این سال‌ها در حال مرمت یا بازسازی بوده است. مهم‌ترین طرح‌های توسعه مسجد جامع اصفهان در دوران آل‌بویه و پس از آن، در دوران حکومت صفویه شکل گرفته است.
تاریخچه مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان یکی از برجسته‌‌ترین آثار معماری ایران و جهان و از جاهای دیدنی اصفهان میباشد و از آنجا که بخش‌های گوناگون آن در دوره‌های مختلف تاریخی ساخته و پرداخته شده، مجموعه حاضر همچون موزه عظیمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ایران در دوره اسلامی و حتی پیش از آن میباشد. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان از آن دارد که احتمالا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر حساب می‌شد و به‌صورت یکی از آتشکده‌های شهر اصفهان کاربری داشته است. کشف یک پاستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌کند.
درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ ولی به نظر می‌آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و زمان عباسیان برمی‌گردد و در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده است. سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی میباشد؛ اما تعمیرات و الحاقات آن به دوران‌های بعد به‌خصوص عصر صفویان مربوط می‌شود.
معماری مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده است و ابداعات هنری و معماری قرون اسلامی را در خود گرد آورده است. با توجه به منابع و مآخذ گوناگون، مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش‌سوزی و جنگ‌های متعدد و ناآرامی‌های دوران مختلف آسیب فراوان دیده و بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودی‌های متعدد میباشد که هر یک فضای مسجد را به بخش‌هایی از بافت پیرامون آن مربوط می‌کند.
گذرها و معابر گرداگرد مسجد بیانگر ارتباط گسترده‌ای میباشد که مسجد با بافت قدیم شهر دارد. چهار ایوان اطراف میدان، شاخصه شیوه مسجدسازی ایرانیان میباشد که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است. این ایوان‌ها که به اسامی صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق نامیده می‌شوند، با تزئینات مقرنس‌سازی و کاربندی آراسته اند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشی‌کاری‌های آن مربوط به قرن نهم هجری میباشد که احتمالا مناره‌ها نیز مربوط به همین زمان میباشند.
بخش‌های مسجد جامع اصفهان
به‌طورکلی بنای حال حاضر مسجد جامع اصفهان شامل بخش‌های زیر میباشد:
مطلب هدیه تورفاسی: طراحی آسانسور هیدرولیک
شبستان مسجد
شبستان مسجد بر ستون‌های مدور استوار میباشد و آن را با گچ‌بری‌های بسیار زیبایی تزئین کرده‌اند. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان میباشد.
گنبدجنوبی
گنبد و چهل ستون‌های اطراف آن در ایوان جنوبی مسجد قرار گرفته و در فاصله سال‌های ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام‌الملک ساخته شده است و از نمونه‌های نادر ساختمان‌های عصر سلجوقی میباشد. ایوانی که در جلوی این گنبد آجری قرار دارد، در اوایل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنس‌های درشت ترکیب شده است. این گنبد دارای زیباترین طرح‌های تزئینی ساخته شده از آجر و گچ میباشد.
گنبد شمالی
گنبدشمالی در بخش شمالی حیاط مسجد قرار گرفته و قرینه گنبد خواجه نظام‌الملک میباشد. این گنبد را در سال ۴۸۱ بنا کرده‌اند. احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج‌الملک، از وزیران عصر سلجوقی نسبت می‌دهند.
ایوان درویش
قدمت ایوان شمالى مسجد، معروف به صفه درویش، به قرن ششم بازمی‌گردد و کتیبه گچ‌برى داخل آن متعلق به دوره شاه سلیمان صفوى میباشد. تزئینات کاشى‌کارى نماى خارجى آن از اقدامات اداره باستان‌شناسى اصفهان در سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى میباشد که به این مناسبت، کتیبه‌اى به خط بنایى به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستون‌هایى از قرن ششم هجرى وجود دارد که مخصوصا چهل ستون شرقى آن طاق‌هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت‌هاى جالب این بناى عظیم تاریخى به حساب می آید.
ایوان صاحب
ایوان معروف به صفه صاحب در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی میباشد. در این قسمت کتیبه‌هایی از دوران مختلف از جمله صفویان به چشم می‌خورد. در این ایوان نیز کاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشکیل داده است.
ایوان استاد
ایوان غربی معروف به صفه استاد در عصر سلجوقی بنا و در دوره صفویان با کاشی‌کاری تزئین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان‌حسین نوشته شده است، عباراتی به خط بنایی بسیار زیبا و با امضای محمدامین اصفهانی دیده می‌شود:
چون نامه جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدند
بیش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند
ایوان شاگرد
روبه‌روی این ایوان، صفه شاگرد قرار گرفته که در عصر سلجوقی بنا و در قرون هشتم و یازدهم هجری قمری، در دوران حکومت ایلخانان و صفویه، تزئیناتی به آن اضافه شده است. این ایوان تزئینات کاشی‌کاری ندارد و با مقرنس‌های آجری آن را آراسته‌اند. در این ایوان سنگ مرمر یک‌پارچه نفیسی میباشد که در اطراف و بالای آن لوحه‌ها و کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایین‌تر از ایوان استاد ساخته شده است.
ایوان عمر
در منتهی‌الیه ضلع شرقی مسجد جامع، صفه عمر واقع شده است که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان‌محمود آل‌مظفر اشاره می‌کند. تاریخ این کتیبه ۷۶۸ هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است. در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم می‌خورد که با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استادکاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می‌خورد.
مطلب هدیه تورفارسی: خواص مور خوش
مسجد الجایتو
در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی واقع شده است که زیباترین محراب گچبری مسجد را دارد. این شبستان که با نام مسجد الجایتو نیز شناخته می‌شود، دارای محرابی میباشد که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار میباشد.
بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده به چشم می‌خورد؛ ایلخان مشهوری که قبل از اسلام آوردن لقب الجایتو داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدابنده نامید. همچنین نام وزیر دانشمند او، محمد ساوی و سال ساخت محراب، یعنی ۷۱۰ هجری قمری را در آن می‌توان دید. زیباترین منبر منبت‌کاری مجموعه مسجد جامع نیز در مسجد اولجایتو قرار دارد.
شبستان زمستانی بیت الشتاء
از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت‌الشتاء می‌رسیم که به موجب کتیبه سردر آن در زمان تیموریان، به دستور عمادبن‌المظفر ورزنه‌ای ساخته شده است؛ به همین علت به شبستان عماد نیز معروف میباشد. این شبستان باشکوه دارای ستون‌های قطور کوتاه و اتاق‌های خیمه‌ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب کرده‌اند که نور شبستان را تامین می‌کند.
کتابخانه خواجه نظام‌الملک
شبستان جنوب‌شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام‌الملک بود، در بمباران شهر اصفهان تخریب شد و آن را مجددا به شیوه اول بازسازی کردند. این اثر نفیس و باشکوه به‌علت داشتن نمونه‌های گوناگون در ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته است. این شهرت همه ساله گروه‌های بی‌شماری از علاقه‌مندان و پژوهشگران را به خود جلب می‌کرد. حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی میباشد که به‌وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر درآمد؛ آثاری که که اغلب آن‌ها به زبان فارسی ترجمه شده‌اند.
سنگاب‌های مسجد جامع اصفهان
در مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب جای گرفته‌اند.
سنگاب ایوان درویش
در ایوان شمالی مسجد جامع که ایوان درویش نام دارد، سنگابی از جنس سنگ پارسی قرار دارد. این سنگاب ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشت و بعد به محل امروزی منتقل شد. سنگاب قطر دهانه‌ای برابر با ۱۱۵ سانتی‌متر دارد؛ ولی نیمی از آن به‌علت شکستگی از بین رفته است. کتیبه بدنه این سنگاب به زبان‌های فارسی و عربی و به خط ثلث میباشد.
آنچه از متن کتیبه بجا مانده به شرح زیر میباشد:
… و صل علی زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی…
کرد وقف شاه مظلومان حسین ابن علی هرکه نوشد آب گوید لعن بر ابن زیاد
سنگاب ایوان صاحب
ایوان جنوبی مسجد جامع، ایوان صاحب نام دارد و سنگابی ساده روبه‌روی آن واقع شده است. این سنگاب در میان حوضچه‌ای از سنگ چهارگوش قرار گرفته و روی لبه آن پنج جامگاه طراحی شده است. سطح خارجی سنگاب در بالا شامل کتیبه صلوات بر چهارده معصوم(ع) به خط ثلث و نقش‌های کنگره‌دار کوچک و در قسمت پایین سنگاب، نقش‌های کنگره‌دار بزرگ میباشد.
همچنین روی بدنه سنگاب، کتیبه‌ای به این مضمون نقش بسته است:
وقف شرعی کرد توفیق… استاد امین ولد اسمعیل… فی ۱۱۰۲
دو سنگاب کوچک دیگر میز در مسجد جامع اصفهان وجود دارند که یکی در کنار حوض میان حیاط مسجد و دیگری در برابر ایوان استاد (ایوان غربی) قرار دارند.
ارزش‌های معماری مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان، تجربیات معماری هزار ساله مسجدسازی به‌ویژه خلق طرح مسجد ایرانی را در برمیگیرد و به همین لحاظ می‌توان بسیاری از سبک‌های تاریخ معماری ایران و کشورهای همسایه را در آن شناسایی کرد. برخی از ویژگی‌های معماری مسجد شامل موارد زیر می‌شود:
- ایجاد انواع جرزهای آجری تزئین شده با نقوش هندسی
- ستون‌های آجری با مقاطع مختلف از جمله فرم‌های دوبخشی و سه‌بخشی و چهاربخشی که از ترکیب دوایر به‌دست می‌آید
- طاق و چشمه‌های پوششی در انواع روش‌های اجرایی
- ایوان‌های چهارگانه با تزئینات متفاوت در هرکدام
- گنبدهای عظیم با روش‌های ابداعی به‌صورت دو پوسته پیوسته
- نماهای موزون و تزئین شده در اطراف حیاط.
بدین ترتیب ترکیب نهایی، مجموعه بی‌نظیری را تشکیل می‌دهد که می‌توان به آن تاریخ پیوسته و دایره‌المعارف معماری ایران و برخی دیگر نقاط به‌ویژه آسیای میانه اطلاق کرد.
از آن گذشته با تحولاتی که در قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) در آن به‌وجود آمد مسجد شبستانی قبلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل شد و این شیوه جدید، نام طرح مسجد ایرانی را در مقایسه با طرح شبستانی (معطوف به فرهنگ عربی) اتخاذ کرد. از آن دوره بیشتر مساجد جامع شهرهای بزرگ ایران با همین سبک چهار ایوانی ساخته شدند. حتی در بعضی از مساجد موجود از قبل نیز تغییراتی ایجاد کردند تا به مسجد چهار ایوانه تبدیل گردد. این الگو به سرزمین‌های مسلمان‌نشین خارج از ایران نیز سرایت پیدا کرد؛ بنابراین عمده‌ترین ارزش معماری مسجد جامع اصفهان آن میباشد که نقش الگوی پیش‌آهنگ را در تاریخ معماری مشرق‌زمین ایفا کرده است. این طرح به‌عنوان طرح مسجد ایرانی خلق منحصربه‌فردی در میان مساجد جامع جهانی میباشد که بعدا الگوی ایجاد مساجد دیگر در ایران و آسیای میانه می‌شود.
مطلب هدیه تورفارسی: UGC چیست